Nghệ thuật tạo hình và sân khấu xiếc Việt Nam

Trong công cuộc đổi mới, hội nhập toàn cầu bây chừ, ngày càng khẳng định giá trị cũng như đã tạo nên một phong cách xiếc Việt Nam khá độc đáo, đượm đà bản sắc dân tộc, thế bắt kịp tính hiện đại của các phong cách xiếc khác nhau trong khu vực, cũng như trên thế giới. Không quá tự đắc với những thành quả đã đạt được; cũng như chơi quá bi quan trước một số ý kiến cho rằng gần đây, xiếc Việt Nam đã có những bước chững lại về chất lượng nghệ thuật; nếu tự nhìn lại mình một cách bình tĩnh, tự tín, khách quan và khoa học; công bằng mà nói, xiếc Việt Nam của chúng ta vẫn còn không ít những công việc phải làm, để nâng cao giá trị hơn nữa, để đích thực khẳng định vị trí của mình trong ngôi nhà chung của xiếc quốc tế.

Suốt hơn nửa thế kỷ qua, nghệ thuật xiếc Việt Nam đã tạo nên nhiều thành tựu to lớn, được khán giả Việt Nam và thế giới hâm mộ.

Nhớ lại từ những thập kỷ 70 - 90 của thế kỷ XX; trên 40 năm qua, người Hà Nội vẫn mang trong trái tim mình tình và tấm lòng yêu quý, trân trọng nghệ thuật xiếc và các nghệ sĩ Đoàn Xiếc Trung ương với một nhà bạt xiếc ở đối diện bến xe Kim Liên thân thuộc - bằng niềm tin và hy vọng rằng, xiếc Việt Nam sẽ càng ngày càng trưởng thành một cách mạnh mẽ hơn, điêu luyện hơn, tinh xảo hơn, suýt nữa hơn, quyến rũ hơn, đẹp đẽ và độc đáo hơn...

Nói đến nghệ thuật xiếc, là nói đến sự khéo ráo và lòng dũng mãnh. Nói đến xiếc là nói đến sự hấp dẫn kỳ lạ đầy biến ảo. Nói đến xiếc là nói đến sức mạnh, niềm tin và lòng điềm tĩnh một cách lạ lùng. Nói dịch thuật huế đến xiếc là cả sự ly kỳ, có khi ghê rợn. Nói đến xiếc là nói đến những tiếng cười đầy sướng vui, sảng khoái sâu lắng, chua cay của anh hề và cả những mơ ước, khát vọng cháy bỏng luôn bay tới của con người. Xiếc là cái đẹp hoàn chỉnh mang tính thẩm mỹ cao, mà từ khi loài người sáng tạo ra nó đến nay, vượt qua mọi thời kì, mọi không gian cũng như qua nhiều giai đoạn lịch sử, luôn được con người say mê và không ngừng gìn giữ, phát triển...

Khác với các loại hình nghệ thuật sàn diễn như tuồng, chèo, cải lương, dân ca, kịch nói... xiếc không phải là một vở diễn suốt khoảng 2 tiếng đồng hồ với kịch bản, đạo diễn, với các nhân vật của dân gian, truyền thống, lịch sử, cận đại hay đương đại (ngoại trừ một số tiết mục mang tính thử nghiệm có tích, có trò dân gian trong thời gian qua; nhưng chúng tôi không bàn đến những mặt được và chưa được của nó trong bài viết ngắn này). Tiết mục xiếc là sự sáng tạo và trình diễn riêng biệt của mỗi nghệ sĩ. do vậy, sàn diễn xiếc không có màn, lớp, chương, hồi, không óc trang hoàng từng cảnh và cái quan yếu nhất là nghệ thuật xiếc không phải diễn ra trong không gian của sàn diễn hộp kín 3 mặt mà là sân khấu tròn, cả 4 hướng (Đông, Tây, Nam, Bắc) đều có khán giả ngồi từ thấp lên cao. Ở giữa sân khấu tròn ấy là một tấm thảm. Chính trên thảm tròn hàng chục tiết mục với màu sắc rạng rỡ, lộng lẫy của bao nhiêu bộ phục trang và màu sắc của các loại đạo cụ; nhưng nếu hoạ sĩ sáng tác với những gam màu quá nhãi con, quá nhiều chi tiết, sẽ làm cho khán giả không còn nhận ra được đâu là phục trang diễn viên, đâu là màu sắc đạo cụ. Thêm nữa, nếu ánh sáng được phô diễn một cách loè loẹt, thiếu nhất quán thì rõ ràng, nghệ thuật tạo hình chẳng những không đóng góp gì cho nghệ thuật xiếc mà trái lại, còn làm cho vớ trở nên rối mắt, loè loẹt và phi thẩm mỹ. sàn diễn xiếc của ta nhiều năm qua (nhất là một đôi gánh xiếc tư nhân, hay đoàn xiếc của địa phương), do cảnh ngộ nghèo nàn, thiếu thốn và cũng do quan niệm còn đơn giản, nên xem xiếc, khán giả chỉ được nhìn ngắm mãi một tấm thảm nhàm và đơn điệu... Trong khi các chương trình xiếc nhiều nước, ta thấy mỗi đêm trình diễn, họ thay đến dăm ba lần thảm biểu diễn là chuyện thường nhật. Với một rạp xiếc hiện đại tầm cỡ quốc tế ở Hà Nội giờ, phải ghi nhận rằng, trong những năm qua, Liên đoàn Xiếc Việt Nam đã có nhiều nạm đáng kể về mặt nghệ thuật, trong cả hình thức mỹ thuật, cũng như nội dung các tiết mục với các giải thưởng tại liên hoan xiếc trong nước và quốc tế. Trên tinh thần ấy, khi bàn luận với NSND Tạ Duy Ánh - Giám đốc Liên đoàn xiếc Việt Nam, ông cũng nói lên ước vọng của các nghệ sĩ xiếc Việt Nam là khôn cùng quyết tâm, phấn đấu để xây dựng một tổng thể nghệ thuật xiếc Việt Nam hiện đại, mang đậm phong cách dân gian, dân tộc độc đáo - khi xiếc Việt Nam đang bước vào năm thứ hai mươi của thế kỷ XXI...

Như chúng ta đã biết, nằm trong tổng thể sáng tạo của nghệ thuật xiếc, thì nghệ thuật tạo hình phải làm cho sân khấu lộng lẫy hơn, rạng rỡ hơn và đạt hiệu quả nghệ thuật cao hơn. Do đó, phục trang nghệ thuật xiếc Việt Nam không thể lẫn lộn với phục trang của bất kỳ một đoàn xiếc nào trên thế giới. Cũng những bộ xống áo bó sát, ngắn dài hoặc hai mảnh. Cũng những bộ quần áo nửa gilê Tây, nửa gilê các dân tộc thiểu số của ta. Cũng những bộ xống áo hí hước với mũ phớt Tây, ca rô Tây đâu đó. Cũng những bộ váy nửa ngắn, nửa dài của ba lê đương đại. Đã đành, khác với tính chất phục trang nhân vật của các loại hình sàn diễn, phục trang nghệ thuật xiếc còn có một đặc điểm lớn nhất, khác biệt nhất, là nó liên tưởng đến đặc điểm tiết mục và kỹ thuật trình diễn. lẽ nào trình diễn trên dây dọc và đu bay lại mặc áo váy tứ thân dân tộc? Chẳng lẽ tiết mục khôi hài về cuộc sống ngày bữa nay, lại khăn đóng áo the cho ra phết Việt Nam? sờ soạng những suy nghĩ ấy đã gợi mở cho mỗi hoạ sĩ một ý tưởng kiếm tìm cho mình một phong cách phục trang thật Việt Nam, nhưng lại mang thắm thiết tiếng nói của nghệ thuật xiếc đương đại. Tuy nhiên, ta vẫn thấy đẹp biết bao một tà áo dài Việt Nam trong tiết mục ảo thuật nào đó. Ta vẫn thấy đâu đây trong các kiểu cách xống áo bó sát hiện đại, là xử lý các hoa văn dân tộc Việt Nam. Những hoa văn chim lạc, những nam nữ vừa chèo thuyền, vừa nhảy múa trên trống đồng; biểu hiện nguyên thủy và nguyên sơ nguồn gốc của nghệ thuật dân gian Việt Nam... Cũng như khi nói đến những vẻ đẹp ấn tượng trên; là ta nói đến những bộ trang phục cho xiếc cố gắng hướng tới những giá trị nhất định; mà tự nó, đã được nghệ thuật hóa, đã được thả hồn sáng tạo vào đó, nâng cao hơn lên, với những ý tưởng thẩm mỹ mới mẻ, dân tộc, nhưng vẫn hiện đại, tiên tiến; tạo nên một phong cách riêng biệt, độc đáo của trang phục xiếc Việt Nam...

Nghệ thuật tạo hình và sàn diễn xiếc - đó là tình ái, là máu thịt, là sự gắn bó khăng khít để góp phần tạo nên vẻ đẹp hoàn chỉnh của nghệ thuật xiếc - một trong những vẻ đẹp vong mạng của con người. vững chắc, các nghệ sĩ của Liên đoàn Xiếc Việt Nam, cùng với những thành tựu to lớn đã đạt được, sẽ có những bứt phá mới về nghệ thuật trong công cuộc đổi mới và hội nhập quốc tế!

NSND. Lê Huy Quang